vrijdag 1 mei 2015

55

De Slaperdijk
De Slaperdijk is het dijkje met de weg die u hier langs de post van de Rode Haan ziet lopen.
Als de Grebbedijk bij de Rijn doorbrak, stroomde het water aan twee kanten langs de Emminkhuizerberg naar het noorden, naar Woudenberg, Renswoude, Amersfoort en Leusden. Daarom werd de Slaperdijk aangelegd.

Overstromingen
De Slaperdijk is veel ouder dan de Grebbelinie en al in 1653 aangelegd op de grens van Gelderland en Utrecht. Deze Slaperdijk werd opgeworpen na diverse overstromingen en ruzie over het lozen van water naar het Utrechtse deel van de Vallei.

Oude waterkering weggegraven
De Rijn ligt 6 meter hoger dan het Eemmeer in het noorden. Regelmatig brak de Grebbedijk door, zodat het water naar het noorden wegstroomde. Het water stroomde niet verder dan Veenendaal omdat het daar werd tegengehouden door een hoge rug van veen. 
Het veen werd afgegraven en na droging als turf verkocht.

Ruzie over water
Door de grootschalige turfwinning rond 1400 en 1500 verdween deze waterkering van veen. Het water kon nu in de richting van het lage deel van de Gelderse Vallei en richting Woudenberg en Amersfoort stromen. Door de aanleg van de Slaperdijk kon men het water achter de dijk houden, maar dat gaf dan soms weer wateroverlast in Veenendaal, zodat er veel ruzie bleef over afwatering, dijken en stuwen.
Overstroming in 1855 na een doorbraak van zowel de Grebbedijk als de Slaperdijk.
Foto: Wikipedia

54

De Rode Haan
U staat hier op de post van de Rode Haan. Hier was al in 1629 een veldschans aanwezig, lang voordat de Grebbelinie werd gebouwd in 1745. De Schans in Woudenberg is nog ouder en dateert uit 1590.
Foto van de sluis bij de Rode Haan in vroeger tijden.
Herberg de Roode Haan (het onderste rode blokje) is de naamgever van de sluis in de Slaperdijk en de daarbij behorende verdedigingswerken op deze plek.
Kaart 1841
Op bovenstaande kaart uit 1905 is te zien dat de kanonnen op de Post van de Rode Haan de Emminkhuizer Berg konden verdedigen en de sluis in de Slaperdijk.
De post van de Rode Haan.
Kaart uit 1879
Bij de Rode Haan begint de Liniedijk, die in noordelijke richting tot voorbij Amersfoort de hoofdstructuur van de Grebbelinie vormt. De Liniedijk is zo’n 30 km lang.
Bij de Rode Haan is nog een restant van een koepelkazemat te zien uit 1939-1940.

53

coupures A12
Hier ziet u de coupures in de Grebbeliniedijk, die gemaakt zijn tijdens de verbreding van de A12 in 2012. Aan beide zijden van de A12 is zo’n coupuremuur gebouwd met een doorsnede van de Grebbeliniedijk.  De hoge borstwering aan de oostzijde en een lager looppad, zorgden ervoor dat de soldaten zich veilig konden verplaatsen achter de borstwering.
Dassen maken hier gebruik van de ecopassage. Ze zoeken ook hun voedsel aan deze kant van het Valleikanaal, want dassen kunnen zwemmen.
Foto: Wikipedia
Ecopassage
Het Valleikanaal is hier bij de A12 voorzien van een ecopassage zodat dieren langs het Valleikanaal veilig de A12 kunnen passeren. Hiervoor was het zelfs nodig dat de snelweg wel 1 tot 2 meter hoger gemaakt is.
Op deze plek broeden in het voorjaar veel kieviten aan de voet van de Emminkhuizerberg.
Foto: Wikipedia.

52

Emminkhuizerberg
Kaart: Waterschap Vallei en Veluwe
Hier ziet u de Emminkhuizerberg. Hij steekt 15 meter boven de verder vlakke Vallei uit. (22 meter boven NAP) Het is een natuurlijke heuvel die is ontstaan in de ijstijd doordat het landijs het zand omhoog schoof.

Bunkers op de berg
De Grebbelinie loopt ten zuiden en oosten langs de Emminkhuizerberg. De Emminkhuizerberg was echter wel een strategisch belangrijke heuvel, daarom waren er ook bunkers en loopgraven gebouwd op de berg, zodat men kon voorkomen dat de vijand deze hoger gelegen berg zou bereiken. Er zijn nog restanten van de bunkers aan de oostzijde te vinden.
De beek die hier in het Valleikanaal uitmondt, is de Emminkhuizerbeek.

51

De Groeperkade

Waterkering van de 2e kom
U staat hier op de plek waar de Groeperkade aansluit op de Liniedijk. De Groeperkade is de eerste kade na de Slaperdijk en ook de inundatie grens van de 2e en 3e kom. Bij inundatie kon je via de hoger gelegen Groeperkade of de Slaperdijk fort Daatselaar bereiken ten oosten van Renswoude.
De kazemat die u hier aan de overkant van het Valleikanaal ziet staan, had in de Tweede Wereldoorlog dezelfde functie als de kanonnen die er in vroeger eeuwen stonden: de vijand onder vuur nemen die over het dijkje probeerde te naderen.
De kazemat is nog net te zien tussen het struikgewas. Het is een kazemat met 4 schietgaten.

In de steile wand van het Valleikanaal broeden graag ijsvogels.
Deze Amerikaanse bommenwerper maakte in een weiland bij de Eindseweg, aan de andere kant van de Liniedijk (en huidige snelweg) een noodlanding. De Liberator B-24 met de naam “The Flak Ducker” landde op 6 maart 1944. Alle tien bemanningsleden hebben het overleefd.
Foto: Wim van de Burgt



50

Het Valleikanaal
Het 40 km lange Valleikanaal ziet u hier langs het pad liggen. Het is gegraven tussen 1937 en 1941. Het Valleikanaal is voor een groot deel met de hand gegraven omdat het een werkverschaffingsproject was voor werklozen.
Het Valleikanaal voert het overtollige water uit de komvormige Gelderse Vallei af naar de rivier de Eem. Het kanaal had eveneens een functie bij het onderwater zetten van de landerijen rond de Grebbelinie.
Grift voor turfschepen

Op deze plaats is het Valleikanaal gegraven over de bedding van de Schonebeker Grift. Deze grift dateert uit 1550 en heet naar de initiatiefnemer Gilbert van Schoonbeke. Hij diende als vaarweg voor schepen die turf van Veenendaal naar Amersfoort vervoerden.
Twee turfschepen bij de stadsmuur van Amersfoort, op een stadsgezicht uit de 16e eeuw.
Ten zuiden van de Emminkhuizerberg lag een veenpakket van zo’n 6 tot 7 meter, dat als turf is gewonnen en afgevoerd.

In de sloten rond het Valleikanaal vinden we nog soorten die hier vroeger in de uitgestrekte moerassen voorkwamen, zoals de grote modderkruiper.


49

De Pantherstellung
De coupuremuur van betonzakken geeft de oorspronkelijke 18e eeuwse verdedigingsrichting naar het (noord)oosten aan. De Duitsers keerden de verdediging in 1944 om naar het zuidwesten, omdat ze vanuit die hoek de geallieerden verwachtten.
De Duitse stellingen lagen aan de andere kant van de snelweg, langs de Heuvelsesteeg.
Luchtfoto uit 1944-1945.
Op een luchtfoto uit december 1944 is ook de Nederlandse anti-tankgracht nog te zien. De zwarte stippen zijn bomkraters, veroorzaakt door geallieerde bombardementen van de spoorlijnen.
Foto: Wim van de Burgt.

Geallieerden kwamen toch uit het oosten

De Pantherstellung die ongeveer over de Grebbelinie was aangelegd in 1944-1945 bleek een verkeerde verdedigingsrichting te hebben. De Engelsen en Canadezen kwamen toch uit het oosten, zodat de kanonnen snel gekeerd werden.
In de 19e eeuw was de snelweg A12 er nog niet, maar er liep wel een weg over de Liniedijk. Die lag hoog en droog in het natte slagenlandschap van Overberg en Leersum.
n

48

De Schele Duiker
Restant van de Schele Duiker uit 1865. De twee meter brede doorstroomopening kon men afsluiten met schotbalken. Foto: Waterschap Vallei en Veluwe.

Als u hier bij de coupure de Liniedijk oploopt, ziet u eerst een Nederlandse kazemat en na ongeveer een halve km de ruïne van de Schele Duiker. Hij zorgde er voor dat water vanuit de Woudenbergse Grift kon afstromen naar de andere kant van de Liniedijk. Hierdoor hield de buurtschap Ginkel in Leersum droge voeten.
  
Militaire functie
De Schele Duiker is gebouwd als een damsluis die ook een militaire nevenfunctie had, namelijk om water aan te voeren voor de inundaties (ten noorden van deze plek).

Nadat het Valleikanaal was gegraven had de Schele Duiker geen functie meer.
De Schele Duiker dankt zijn naam aan zijn voorganger, een duiker die schuin in de dijk gebouwd was.  

Op deze kaart uit 1905 is te zien dat er over de Schele Duiker ook een brug liep, zodat je hier de beide watergangen kon passeren. Over de Broekersloot is tussen 1935 en 1941 het Valleikanaal gegraven.

47

Spoorlijn sluis
Kijk even naar de uit 1843 daterende damsluis onder de spoorlijn. In de sponningen werden schotbalken geplaatst, het water dat opstuwde werd gebruikt voor inundatie. Aan de overkant van de weg is een nieuwe stuw gebouwd door het waterschap.
Rhijnspoorweg
Dit is de spoorlijn Utrecht – Arnhem die in 1845 aangelegd werd onder de naam Rhijnspoorweg. Het ministerie van oorlog heeft er op toegezien dat de spoorlijn niet langs de strategisch belangrijke Grebbeberg zou lopen. De spoorweg doorsnijdt wel twee Grebbelinie forten bij Renswoude. 
Oorlogssituatie hier ter plaatse in 1940, op het moment dat de Grebbeberg al was doorbroken door de Duitsers.
Deze fraaie wederopbouwboerderij uit 1951 staat 400 meter oostelijk van de Grebbeliniedijk tegenover het spoor. Hij is in de oorlog twee keer afgebrand om vrij schootsveld te maken.
Even verderop langs het spoor, aan de overkant van de Heuvelsesteeg, was rond 1900 de halte Amerongen. Passagiers die naar Amerongen wilden, moesten echter nog wel 5 km lopen.
Halte Amerongen werd later het halte Heuvelsche Steeg, zoals hier op een foto uit 1930 te zien is.
Foto: Wim van de Burgt

46

De Groep
De Hollandse kazemat die hier staat, is een zogenaamd Stekelvarken met drie schietgaten die naar het oosten zijn gericht. Hij is in 1939-1940 gebouwd.
Foto: Zelfde soort kazemat op de Asschatterkeerkade in 2010.
Tijdens de oorlogsdagen van 1940 was het uitzicht hier vanaf de Grebbeliniedijk naar het oosten over een grote watervlakte van de 3e of Groeperkom.
De Grebbelinie is een waterlinie uit de 18e eeuw. In het water oostelijk van de Liniedijk bleef een vijand steken.
De boerderijen die in de Groeperkom stonden, werden door Nederlandse militairen in brand gestoken om een vrij schootsveld te maken. In de oorlog zijn ze als wederopbouwboerderijen weer opgebouwd met een ingemetselde gedenksteen zoals op de foto.
In Overberg gingen meer dan 40 boerderijen in rook op. De schuur op de foto brandde op 12 mei 1940 af.
Foto: Wim van de Burgt
Buurtschap De Groep

De buurtschap hier rond het Valleikanaal heet “de Groep”. De naam komt van een greppel (groep), die u bij het hek van het waterschap ziet liggen.(te herkennen aan het waterschapslogo) Deze Groepersloot is al eeuwen de grens van de buurtschap “de Groep” (rechts) en Woudenberg (links). De sloot is gegraven in de middeleeuwen voor afwatering, maar ook om de Woudenbergers te begrenzen in hun ontginningsdrang. 
Het Valleikanaal is hier over de Broekersloot gegraven. De Broekersloot dateert uit 1502. Broek betekent: moerassig land.
De takken van de knotwilg werden vroeger gebruikt om afrasteringen te maken.